عبدالحمید جليلي
د افغانستان د قوشتپې کانال پروژه یوازې د اوبو د وېش تخنیکي طرحه نه ده، بلکې د سیمې د سیاسي او اقتصادي توازنونو یو انقلابي بدلون دی.
د قوشتپې کانال ستراتیژیک اهمیت
قوشتپې کانال چې د آمو سیند اوبه د افغانستان په شمالي سیمو کې د کرنې او انرژۍ د مصرف لپاره کاروي، د افغانستان د خپلواک اوبو مدیریت لومړی لوی پړاو دی. تر دې دمه، افغانستان د خپلو سیندونو (لکه آمو، هلمند، کابل سیند) څخه په بشپړ ډول استفاده نه کوله، په داسې حال کې چې د دې سیندونو سرچینې په افغانستان کې دي. د شوروي اتحاد په وخت کې د ۱۹۴۶ او ۱۹۵۹ زېږدیز کلونو تړونونه د افغانستان د اوبو د حقوقو په پام کې نه نیولو، د ازبکستان، تاجکستان او ترکمنستان لپاره د اوبو د جریان تضمین کړی و. اوس افغانستان د خپل حاکمیت په اساس، د خپلو سیندونو د اوبو د مدیریت حق لري، خو دا کار د سیمې د اوبو سیاستونه په ګډوډي بدلوي.
👈 د قزاقستان او ازبکستان اقتصادي اندېښنې.
قزاقستان چې د سیر دریا سیند په پای کې پروت دی، د افغانستان د اوبو د مدیریت په وړاندې ډېر حساس دی. که چېرې افغانستان د آمو سیند ډېرې اوبه خپلو کرنیزو سیمو ته واړوي، نو ازبکستان به اړ شي چې د خپلو اړتیاوو لپاره د سیر دریا اوبه ډېرې وکاروي. په پایله کې، د سیر دریا اوبه چې د قرغیزستان په واسطه قزاقستان ته رسېږي، کمېږي او د قزاقستان کرنیزې سیمې (لکه المټي او تراز ) په ډېرېدو سره وچکالۍ سره مخ کېږي.
ازبکستان ته دا پروژه دوه اړخیزه ده: له یوې خوا، د آمو سیند اوبه کمېږي، خو له بلې خوا، افغانستان کولی شي د خپلې کرنې د محصولاتو په زیاتوالي سره د ازبکستان په بازارونو کې سیالي وکړي. د بېلګې په توګه، که افغانستان خپل غنم میوې او بڼې صادر کړي، نو د ازبکستان کرنیز صادرات به کمزوري شي.
👈 د اوبو حقوقي جنجال او نړیوال قوانین
په نړیواله کچه، د اوبو د وېش قوانین د اوبو د حاکمیت (Absolute Territorial Sovereignty) او د اوبو د بشپړې ګټې (Absolute River Integrity) ترمنځ دي. افغانستان د لومړۍ تیورۍ ملاتړی دی، چې وايي: “هر هېواد د خپلو سیندونو اوبه په خپل ګټه کارولی شي.” خو د دویمې تیورۍ پلویان (لکه ازبکستان او قزاقستان) استدلال کوي چې د سیندونو طبیعي جریان باید ساتل شي.
د ۱۹۹۷ زېږدیز کال د ملګرو ملتونو د اوبو کنوانسیون غواړي چې د اوبو وېش منصفانه او معقول وي، خو افغانستان تر اوسه دا کنوانسیون نه دی لاسلیک کړی. که چېرې د اوبو جنجالونه زیات شي، نو دا مسئله ممکن د ملګرو ملتونو امنیت شورا ته هم ورسېږي.
👈 د سیمې راتلونکی: سیالي یا همکارۍ؟
د قوشتپې کانال پروژه کولی شي د منځنۍ آسیا د هیوادونو ترمنځ د ګډو پروژو لامل وګرځي. د بېلګې په توګه:
که افغانستان، ازبکستان او قزاقستان د اوبو د مدیریت په اړه ګډه پلان جوړونه وکړي، نو کېدای شي د هایدروپاور پروژې او د اوبو د ذخیرو سیسټمونه جوړ شي.
خو که هیوادونه په سیاسي فشارونو ولاړ شي، نو کېدای شي د اوبو جګړې ته لاره هواره شي، چې په تېره بیا د هلمند سیند په سر کې د افغانستان او ایران ترمنځ شخړې ته ورته والی لري.
👈 پایله: د افغانستان لپاره ستراتیژیک فرصت
افغانستان د قوشتپې کانال له لارې نه یوازې کولی شي خپل کرنیز او اقتصادي خپلواکي تضمین کړي، بلکې دا پروژه کولی شي د سیمې د سیاستونو په میز کې د افغانستان مقام لوړ کړي. خو د دې لپاره اړینه ده چې:
د دیپلوماسيکو خبروله لارې د ګاوڼډي هیوادونو اندېښنې کمې کړي.
د ساینسي څېړنو پر بنسټ د اوبو د مدیریت طرحه جوړه شي، تر څو د سیندونو طبیعي جریان ته ډېر زیان ونه رسېږي.
د سیمهییزو سازمانونو (لکه د شانګهای همکارۍ سازمان) په ملاتړ د اوبو د ګډ مدیریت لپاره معاهدات تازه شي.
قوشتپې کانال یوازې د اوبو یوه چینل نه دی، بلکې د افغانستان د سیمهییز قدرت د بیارغونې یوه نښه ده. که په سمه توګه مدیریت شي، نو دا پروژه کولی شي د افغانستان او د سیمې د ټولو هیوادونو لپاره د ګټو یوه سرچینه شي.
